توضیحات

عنوان: بررسی بازسازی و اقدامات صورت گرفته در شهر تاریخی بم پس از زلزله سال 1382

چکیده
مقدمه
روش تحقیق
تعاریف
شهر پایدار
توسعه پایدار شهری Sustainable urban development
بازسازی Reconstruction
شهر بم
موقعیت ارتباطی و خصوصیات جغرافیایی
سنت ساخت در شهر بم
گونه شناسی مسکن بم
شاخصهای مسکونی بم
ارتباط خانه با گذر در بم
زلزله بم
بازسازی بم
اقدامات اولیه ستاد راهبری
رویكرد ها ، سیاستهای عمده و محورهای شاخص در برنامه بازسازی مسکن بم
رویكردهای بازسازی در ارتباط با توسعه
سیاستهای عمده و راهبردی برنامه بازسازی
نظام تشكیلاتی
مقایسه معماری سنتی شهر بم با بازسازی پس از زلزله
مقایسه تصاویر هوایی سال و
نمونه بازسازی های موفق
مجموعه مادر و کودک
ساختمان یونسکو در نزدیکی ارگ بم (مکان فرهنگی برای کودکان بی سرپرست)
مجموعه ساختمان های اداری شهر بم
نتیجه گیری
بازسازی بهتر Building Back Better
نمونه ای از تصاویر مرتبط
مراجع

چکیده

ایران یكی از سانحه‌خیزترین كشورهای جهان می‌باشد كه هر ساله خسارات مالی و جانی فراوانی در اثر سوانح متعدد متحمل می‌شود. در این میان زلزله یكی از دهشتناك‌ترین سوانحی است كه همواره کشور را متأثر می‌كند، از جمله مهمترین آنها زلزله سال 1382 بم می‌باشد كه باعث كشته یا مجروح شدن قریب به 50 هزار نفر و ویران شدن كامل نزدیك به 80 درصد مناطق شهری و روستایی بم و بروات گردید، بطوریكه لزوم بازسازی مناطق زلزله‌زده را امری مبرهن نمود.

این بازسازی تقریباً نقطه عطفی در میان بازسازیهای اخیر بوده است. وجود كشته‌های فراوان، تخریب بخش وسیعی از شهر تاریخی بم و نیز مهم‌تر از همه، عدم وجود تجربه مناسب در زمینۀ بازسازی شهری، پیچیدگی این فرآیند را مضاعف نموده است. از طرفی با توجه به عمق سانحه و توجه خاص مسئولان و مدیران بازسازی، برنامه‌ها و سیاست‌های جدیدی در بازسازی این شهر بکار گرفته شد که پیش از آن استفاده نشده بود.

پس از وقوع این سانحه ملی، بنیاد مسکن انقلاب اسلامی با تکیه بر دانش و تجربیات قبلی خود، برنامه بازسازی مناطق زلزله زده شهرستان بم را تهیه و پس از تصویب توسط مراجع ذیصلاح، مورد اجراء گذاشت.

بر همین اساس این تحقیق قصد آن دارد تا به تشریح مختصر زلزله حادث شده در بم، آسیب های جانی و مالی وارده و سیاست‌ها و برنامه‌های تدوین شده پس از زلزله بم (بالاخص در زمینه بازسازی اماكن مسكونی و تجاری این شهر) بپردازد.

بناها و مجموعه های شهری از جنبه های گوناگونی حائز اهمیت هستند. بافت قدیم شهرها تجسم عینی تمدن و فرهنگ هر جامعه و از زمینه های مناسب برای دستیابی به شاخص های حفاظت و توسعه درون شهری پایدار می باشد. این بافت ها تنها سند عینی و ماندگاری است که به صورت امانتی ارزشمند از هنر و فرهنگ گذشتگان برای استفاده آیندگان از نسلی به نسل دیگر عرضه شده است. هر ملتیت در طول تاریخ حیات خویش مجموعه ای از ارزشها را تجربه و تحصیل می کند که اگر در مسیر تعالی و تکامل و توسعه خود قرار دهد، سبب دوام و بقا و تکامل خود می شود. همانطور که ذکر شد پیام میراث فرهنگی مجموعه اطلاعاتی است که از گذشته به حال و سپس به آیندگان منتقل می شود. زلزله مخرب سال 1382 بم، اگرچه تلفات و خسارات فراوانی به دنبال داشت، اما فرصت هایی برای اقدامات بازسازی و توسعه پایدار را پدید آورد. به بیان دیگر، اگرچه زمین لرزه بخش اعظم مناطق تاریخی را ویران کرد اما امکانی را شهرهای تاریخی بم می تواند نمونه مناسبی برای باسای در شهرهای تاریخی محسوب شود. در حقیقت احیا و بازسازی معماری خشتی باغ شهر تاریخی بم می تواند نمونه ای برای صدها شهر مشابه در ایران باشد که مصالح اصلی ساخت و سازشان خشت است و بر روی گسل قرار دارند. در این مقاله تلاش شده است که بازسازی مناطق مسکونی شهر بم پس از گذشت ده سال از فاجعه زلزله بم مورد تحلیل و تجزیه قرار گیرد و نقاط ضعف و قوت آن بررسی شود. دراین تحقیق ویژگی های معماری باغ شهر تاریخی بم مورد بررسی قرار می گیرد و میزان توجه به طرح های بالادستی، توجه به زمینه و بستر بازسازی، توجه به خواست بومیان، توجه به معماری و شهرسازی بومی و پایدار منطقه به تفصیل بیان و بر نقش بنیادین هر یک در فرایند بازسازی تاکید می شود.

مقدمه:

میراث فرهنگی و مناطق تاریخی در زمره ذخایر تاریخی محسوب میشوند، هرچند به نظر می رسد مزایا و منافع آنها تا حدودی در چارچوب توسعه پایدار مورد توجه و بهره برداری قرار گرفته است. سوانح طبیعی از قبیل زمین لرزه و سیل تهدیدهای جدی به شمار می آیند. بسیاری از مناطق تاریخی با سابقه غنی تاریخی و سنتهای ارزشمند در برابر سوانح طبیعی آسیب پذیرند. در حقیقت، بازسازی میراث فرهنگی در مناطق زلزله خیز از جمله چالش های مدیران محسوب می شود. مناطق تاریخی و بناهای فرهنگی، نه تنها آیینه تمام نمای فرهنگ، ارزش ها، سنت و هویت جامعه هستند، بلکه از نظر سیاسی و فرهنگی و اجتماعی و اقتصادی حائز اهمیت فراوانی می باشند. فاجعه 1382 بم، که منجر به تخریب شهری تاریخی شد، تاکیدی مجدد بر ضرورت پرداختن به مقولات بازسازی پس از سانحه است. به رغم تجارب فراوان ایران در امر بازسازی پس از سانحه، مدیران در بم با دو چالش مهم روبرو بودند:

اولا برخلاف زلزله های پیشن که غالبا در مناطق روستایی رخ میداد، این بار بخش اعظم خرابی ها در مرکز شهر به وقوع پیوست. ثانیا در این مرکز شهری تخریب شده، آثار تاریخی فراوانی وجود داشت. که به دلایل زیر کمیته جهانی میراث فرهنگی یونسکو، شش ماه پس از زلزله در جولای 2004 در چین تشکیل جلسه داد و طی آن بم را در فهرست میراث جهانی در خطر ثبت کرد:

– بم در شاهراه تجاری جنوب فلات ایران از اهمیت ویژه ی برخوردار است.

بم و منظر فرهنگی آن سند زنده توسعه تجارت در سرزمینی کویری در آسیای مرکزی محسوب می شود.
شهر بم نمونه برجسته سکونتگاه داخل ارگ در منطق آسیای مرکزی است، که تمامی آن از لایه های گل(دیواره های چینه ای) در ترکیب با خشت ساخته شده است.
منظر فرهنگی بم مثال برجسته تعامل میان انسان و طبیعت در محیط خشک کویری است که از قنات بهره برداری می کند. این سیستم برپایه شبکه های اجتماعی با تخصیص مسئولیت ها شکل گرفته و طی قرن ها نگهداری شده است، لینک اکنون به شدت آسیب پذیر است.

طبق مشاهدات و تحقیق انجام شده، مشخص شد که بازسازی شهر تاریخی بم، با سرعت نسبتا خوبی انجام شده و در مواردی هم از یک طرح فرادست پیروی شده است. اما بهرحال باتوجه به تجارب بازسازی پس از زلزله، که در شهرهای مختلف (طبس، رودبار، فردوس، گلباف و…) اتفاق افتاده است. می توان تجربه بم را تا حدودی جزء تجربه های موفق دانست. در بازسازی شهرهای دیگر، با مقدار کمتری تخریب روبرو بودیم. لیکن در شهر بم با درصد بسیار بالایی از تخریب مواجه شدیم که اکثر آن مربوط به اماکن مسکونی بود. در این بازسازیها معایبی هم دیده می شود که از طرح فرادست و اصول بازسازی یک شهر تاریخی پیروی نکرده و مدیریت و نظارت لازم صورت نگرفته، درنتیجه مساکن شهر را دچار مشکلات اقلیمی و ناهماهنگی های منظری و ضعف در استفاده از الگوهای معماری بومی کرده است که در این تحقیق به تجزیه و تحلیل آنها پرداخته و نقاط ضعف و قوت آنها بررسی می شود.

در این مقاله به مبحث پایداری و اصول آن پرداخته می شود، سپس اقلیم بم براساس آمار موجود تحلیل و بناهای قبل و بعد از زلزله موردبررسی قرار میگیرند. پس از آن چند نمونه از بناهای پس از بازسازی انتخاب شده و نقاط ضعف و قوت هریک به تفصیل بیان می گردد.

تعاریف

1-3 شهر پایدار

شهری است که به دلیل استفاده اقتصادی از منابع، اجتناب از تولید بیش از حد ضایعات و بازیافت آنها تا حد امکان و پذیرش سیاست های مفید درازمدت، قادر به ادامه حیات خود باشد. شهر پایدار در مقابل شهرهای نوگرا با مشخصات وجود حجم زیاد ورودی در مقابل حجم زیاد خروجی است. برنامه ریزان شهر پایدار، هدفشان را برای ایجاد شهرهایی با ورودی انرژی و مسالح کمتر و خروجی کمتر از ضایعات و آلودگی متمرکز می کنند. [1]

به نظر بحرینی شهر پایدار جانشین موجه و معقول برای شهرسازی مخرب قرن بیستم است و در آن به موازات توجه به مسائل زیست محیطی، به مسائل اجتماعی و انسانی، نظیر مسکن مناسب و زندگی حداقل نیز توجه می شود. [2] شهر پایدار فقط شهر تمیز نیست بلکه شهری است که انسان می تواند در آن درآمدی عادلانه به دست آورد، سرپناه مناسب تهیه کند، احساس راحتی کند، و تلاش و وقت خود را وقف حفاظت از تصویر شهر نماید. ساخت یک اقتصاد شهری قوی، و شهری قابل زندگی از نظر زیست محیطی، باید تلاش هایی با هدف حفظ گروه های اجتماعی موجود و ارائه اشکال نوین اداره شهر و کنترل آن، همگام شود تا همبستگی و انسجام اجتماعی محفوظ بماند. [3]

2-3 توسعه پایدار شهری Sustainable urban development

پیتر هال، مفهوم توسعه پایدار شهری را چنین تعریف کرده است: «شکلی از توسعه امروزی که توان مداوم شهرها و جوامع شهری نسل های آینده را تضمین کند.» [4]

از نظر کالبدی، توسعه پایدار شهری یعنی تغییراتی که در کاربری زمین و سطوح متراکم جهت رفع نیازهای ساکنان شهر در زمینه مسکن و حمل و نقل، اوقات فراغت و غذا به عمل می آید تا در طول زمان شهر را از نظر زیست محیطی قابل سکونت و زندگی (هوای پاک، آب آشامیدنی سالم، اراضی و آب های سطحی و زیرزمینی بدون آلودگی و…) از نظر اقتصادی با دوام (اقتصاد شهری هماهنگ با تغییرات فنی و صنعتی جهت حفظ مشاغل پایه ای و تامین مسکن مناسب و در حد استطاعت ساکنان با بار مالیاتی سرانه عادلانه) و از نظر اجتماعی همبسته (الگوی کاربری اراضی همبستگی اجتماعی، و احساس تعلق شهروندان به میراث شهر را ارتقا خواهد داد) نگه دارد. [5]

بنابراین ارزیابی گسترده شهری، ناش از چنین توسعه ای باید اصول توسعه پایدار را در تمام مناطق و حوزه ها و محلات نشان دهد.

توجه: